दिवाळी आणि पर्यावरण: सणाच्या आनंदामध्ये हरवलेले पर्यावरण

दिवाळी आणि पर्यावरण: सणाच्या आनंदामध्ये हरवलेले पर्यावरण

भारतीय संस्कृतीमध्ये दिवाळी या सणाला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. दीपावली म्हणजे प्रकाशाचा सण, अंधारावर प्रकाशाचा विजय, अज्ञानावर ज्ञानाचा, वाईटावर चांगल्याचा विजय दर्शवणारा महोत्सव. हा सण आनंद, आत्मीयता, सौंदर्य आणि उत्साहाने भरलेला असतो. घराघरांमध्ये दिव्यांची उजळण, फटाक्यांची आतषबाजी, मिठाईची रेलचेल, बाजारपेठांतील खरेदीचा धावपळ आणि नात्यांमधील गोडवा यामुळे दिवाळीचा माहोल अद्वितीय असतो.

मात्र, गेल्या काही दशकांमध्ये दिवाळी साजरी करण्याच्या पद्धतींमध्ये मोठा बदल झाला आहे. पूर्वीचा पारंपरिक, साधेपणाने साजरा होणारा सण आता अधिकाधिक व्यावसायिक आणि भौतिकतावादी झाला आहे. त्यात फटाक्यांचे अतिरेकी व अनियंत्रित वापर, विद्युत सजावटीचा अतिरेक, एकदाच वापरल्या जाणाऱ्या प्लास्टिक वस्तू आणि उधळपट्टी यामुळे या सणाचा पर्यावरणावर मोठा ताण पडू लागला आहे.

दिवाळीमुळे होणारे पर्यावरणीय दुष्परिणाम:

१. वायू प्रदूषण: फटाके हे दिवाळीच्या साजरीकरणात महत्त्वाचा भाग बनले आहेत. मात्र, हे फटाके जळवल्याने हवेत मोठ्या प्रमाणावर धुर, सूक्ष्मकण (PM2.5, PM10), सल्फर डायऑक्साईड, नायट्रोजन ऑक्साईड, कार्बन मोनोऑक्साईड यांसारखे हानिकारक वायू मिसळतात. या घटकांमुळे हवामानात धुके तयार होते, जे ‘स्मॉग’ म्हणवले जाते आणि त्यामुळे श्वसनास त्रास, दमा, हृदयरोग अशा गंभीर आरोग्य समस्या निर्माण होतात.

२. ध्वनी प्रदूषण: फटाक्यांच्या मोठ्या आवाजामुळे ध्वनी प्रदूषण वाढते. काही फटाक्यांचा आवाज १२५ डेसिबल्सपेक्षा अधिक असतो, जे कानासाठी अत्यंत हानिकारक आहे. विशेषतः लहान मुले, वृद्ध, रुग्ण, व पाळीव प्राण्यांवर याचा परिणाम अधिक होतो. यामुळे घाबरणे, झोपेत अडथळा, तणाव आणि मानसिक अस्वस्थता निर्माण होऊ शकते.

३. प्रकाश प्रदूषण: दिवाळीत विद्युत दिव्यांची झगमग सर्वत्र दिसते. ही सजावट सौंदर्य वाढवते, मात्र अति रोषणाईमुळे प्रकाश प्रदूषण होते. रात्रीच्या अंधारात नैसर्गिक चक्र बिघडते. पक्षी व कीटक यांची हालचाल आणि नैसर्गिक वर्तन बदलते. माणसांच्याही झोपेच्या वेळा बिघडतात.

४. कचऱ्याचे प्रमाण: फटाक्यांचे अवशेष, सजावटीसाठी वापरलेले प्लास्टिक, थर्मोकोल, एकदाच वापरल्या जाणाऱ्या वस्तू, मिठाईच्या बॉक्सेस यामुळे कचर्‍याचे प्रमाण प्रचंड वाढते. यातील बरेचसे घटक न विघटनशील असून ते माती व पाण्याचे प्रदूषण करतात. अनेकदा हे कचरे सार्वजनिक ठिकाणी टाकले जात असल्यामुळे त्याचा समाजावर व पर्यावरणावर वाईट परिणाम होतो.

५. पाण्याचे प्रदूषण: रंगोळीसाठी वापरले जाणारे रासायनिक रंग, फुलांची उरलेली पुंसे, तेलात भिजलेले कापड, उरलेले अन्न यामुळे नाल्यांतून पाण्याचे स्रोत दूषित होतात. हे पाणी प्राणी, पक्षी आणि माणसांसाठीही अपायकारक ठरते.

६. प्राणी व जैवविविधतेवर परिणाम: फटाक्यांचा आवाज आणि प्रकाशामुळे पक्षी व प्राणी घाबरतात. विशेषतः पाळीव प्राणी यामुळे तणावग्रस्त होतात. काही प्राणी घाबरून घराबाहेर पळून जातात. वन्य प्राण्यांच्या नैसर्गिक जीवनशैलीवरही याचा प्रतिकूल परिणाम होतो.

पर्यावरण पूरक दिवाळी – एक शाश्वत पर्याय

दिवाळीचा सण बंद करणं यावर उपाय नाही, कारण तो आपल्या संस्कृतीचा भाग आहे. मात्र, त्याचे स्वरूप बदलणे, तो अधिक शाश्वत व पर्यावरणपूरक बनवणे हे आपल्या हाती आहे.

१. ग्रीन फटाके वापरा: CSIR-NEERI यांनी विकसित केलेले ‘ग्रीन फटाके’ पारंपरिक फटाक्यांपेक्षा ३०% कमी प्रदूषण निर्माण करतात. त्यांच्यात कमी आवाज होतो आणि त्यांना QR कोड असतो. मात्र, तरीही या फटाक्यांचाही मर्यादित वापर करणे आवश्यक आहे.

२. पारंपरिक मातीचे दिवे वापरा: मातीचे दिवे हे पर्यावरणपूरक, शाश्वत आणि सौंदर्यपूर्ण असतात. ते स्थानिक कुंभारांना रोजगारही देतात. तेलाचे दिवे विद्युत दिव्यांपेक्षा कमी उर्जा वापरतात.

३. नैसर्गिक रंगांचा वापर: रंगोळी करताना नैसर्गिक रंग (हळद, तांदळाचे पीठ, फुलांचे तुकडे) वापरावेत. रासायनिक रंगांमुळे माती व पाण्याचे प्रदूषण होऊ शकते.

४. LED किंवा सौरदिवे वापरा: ऊर्जा बचतीसाठी LED दिवे वापरावेत. शक्य असल्यास सौर उर्जेवर चालणारे दिवे वापरणे अधिक चांगले.

५. सजावटमध्ये किमान प्लास्टिक वापरा: फुलांच्या माळा, कागदी कंदील, पुनर्वापरयोग्य सजावटीची सामग्री वापरल्याने प्लास्टिकचा वापर टाळता येतो.

६. अन्नाचा अपव्यय टाळा: दिवाळीतील फराळ करताना गरजेपेक्षा जास्त अन्न तयार करू नका. उरलेले अन्न गरजू व्यक्तींना वाटा.

७. सामूहिक फटाक्यांचे प्रदर्शन: प्रत्येक घर फटाके न वाजवता, संपूर्ण सोसायटीत एकत्रितपणे मर्यादित फटाके लावल्यास पर्यावरणावर ताण कमी होतो.

सरकारी उपाययोजना व कायदे:

1. सर्वोच्च न्यायालय व NGT यांनी फटाक्यांच्या विक्री व वापरावर वेळेची मर्यादा आणि “ग्रीन फटाके” वापरण्याचे निर्देश दिले आहेत.

2. अनेक राज्य सरकारांनी सार्वजनिक ठिकाणी फटाके वापरण्यास बंदी घातली आहे.

3. काही शहरे ‘नो क्रॅकर झोन’ म्हणून घोषित करण्यात आली आहेत.

मात्र या नियमांचे प्रभावी पालन होणे आणि जनजागृती वाढवणे ही मोठी गरज आहे.

नागरिकांची जबाबदारी:
पर्यावरण रक्षण ही केवळ सरकारची जबाबदारी नसून प्रत्येक नागरिकाचीही आहे. आपण आपल्या कुटुंबातून, शाळेतून, समाजातून पर्यावरणपूरक सण साजरे करण्याचा संदेश दिला पाहिजे. ‘हरी दिवाळी’, ‘स्वच्छ दिवाळी’ अशा चळवळींमध्ये सहभागी होणे आवश्यक आहे.

थोडक्यात, दिवाळी हा आनंद, प्रकाश, आपुलकी, आणि नात्यांचा सण आहे. पण त्यासोबत आपण पर्यावरणाचे भान ठेवले पाहिजे. सण साजरा करताना जर आपण काही छोटे-छोटे उपाय अवलंबले, तर आपण आपल्या पुढील पिढ्यांसाठी एक स्वच्छ व सुरक्षित पर्यावरण ठेवू शकतो. “सणही साजरा व्हावा, पर्यावरणही वाचवावे!”
—
Prof.(Dr.) B. L. Chavan
Professor & Head
Department of Environmental Science

प्रा. डॉ. बलभीम ल. चव्हाण
प्राध्यापक व विभागप्रमुख,
पर्यावरणशास्त्र विभाग,
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठ, छत्रपती संभाजीनगर
मोबाइल क्र. ९८८१४२४५८६, ईमेल: [email protected]